L I B R O _ U N U A _ 30a Aventuro.

Pri la nova malbonsorto okazita al damo Hersento,

kaj pri la decido de Isengrino iri plendi ?e la Re?a kortego.

Ni vidis ke Isengrino, apena? resanigita de siaj podagroj, kaj resani?anta de la malsano akirita en la puto de la Bernardanoj, tuj meditis pri la rimedoj por certigi sian ven?on. Spiti sian malamikon, deklari al li malka?an militon, estis riskegi; ?ar la re?o povis interveni, kaj Renardo havis multajn amikojn kiujn li facile dungus sub sia standardo. Isengrino do trovis pli sa?a komenci spioni Renardoⁿ, aran?ante al li embuskon kiu povis fini ?ion pli rapide kaj pli sekure por li.

Li raportigis al si ?ustan priskribon pri la lokoj kiujn Renardo kutime vizitis. En iu tago, li volis ?irka?i lin kaj peli lin la?longe de muro de ?irka?barilo, por tiel forigi al li ajnan rimedon de savi?o. Estis dum la tempo de la distran?o de pizplantoj, la tigoj estis ligitaj kaj kunigitaj sur la vojo, kaj Renardo ne neglektis viziti ilin. Isengrino, ekde kiam li vidis lin alproksimi?i, klinis la kapon, eligis krion kaj kuris al li. Sed Renardo neniam pa?is sen anta?kalkuli kelkan dan?eron; li ne perdis la senson, kaj kiam Isengrino sin kredis certa kapti lin, li jam estis for, kun subtirita vosto kaj stre?ita kolo.

Isengrino kaj damo Hersento komencas postkuri lin : dum grandsinjoro Renardo el?teli?as tra serpenta pado kaj dum Isengrino kredas atingi lin perdi?ante en alia vojo. Damo Hersento, pli atenta al la movadoj de Renardo, ne forlasis liajn spurarojn, ?u ?i volis averti lin pri la dan?eroj kiuj minacis lin, ?u ?i aspiris mem ven?i pro la malnova ofendo. Siaflanke, Renardo ne bone komprenis la verajn inklinojn de la damo; anstata? atendi ?in, li plirapidigis ?is la apero de kava vojo kiu dependis de Mopertui kaj kiu ?uste estis sufi?e lar?a por ebligi lin trapason. Sed la malfeli?a Hersento, pli lar?a ?e la flankoj kaj ?e la posta?o, impetinta post li, trovis sin retenata tiel ke ?i povis nek anta?eniri nek retroiri de unu pa?o, kun la kapo kaj la korposupro en?ovitaj en tiu roka fendo. Pro la timplena krio kiun ?i ne sukcesis reteni, Renardo, revenante de la kontra?a flanko, alkuris al ?i. "Ha ! estas vi, damo Hersento, li diras al ?i per mokema tono, estas bone de vi tiel veni trovi la amantojn ?is en ilia lo?ejo ! Jes, mi vidas tion, vi en?ovi?is per la kolo, por havi pretekston resti pli longtempe kun mi. Ho ! Restu tiom longe kiom pla?os al vi. Se la kunulo Isengrino trovus vin, mi ne entrudi?us, ke li pensu tion kion li volos. ?u vi ankora? diros al li ke vi ne amas min, ke vi neniam konsentis al mi duopan intimecon ? Koncerne min, mi deklaras tion al vi, mi diros tute la malon, ke vi amas min centfoje pli ol vian edzon kaj ke nenio haltigas vin kiam vi havas esperon renkonti min".

La kompatinda Hersento, pli konfuzita ol oni povus diri, respondis petegante al la malvirtan rufulo kompati al ?i kaj eligi ?in el la malagrabla situacio kie ?i trovi?is; Isengrino alvenis kiam Renardo fakte provis helpi ?in. Kia ne tiam estis lia kolero ? "Ha ! malbenita nano, ?i tiu lasta ofendego multe kostos al vi. - Kiu, kaj pri kio vi parolas ? respondas Renardo kiu haste estis reveninta en la lo?ejon kaj sin remontris tra la plej mallar?a aperturo. "Vere, siro Isengrino, vi malbone akceptas la servon kiun mi estis faronta al via digna edzino. ?u vi ne vidas kiel ?i estas kaptita ? ?u estas mia kulpo se ?i venis en?ovi sin tie ? Tamen, anstata? danki min pro la helpo kiun mi donis al ?i, vi ?ajnas kolera. ?u vi supozus ke mi volis frapi damon Hersento ? Mi pretas ?uri ke mi faris ?ion kio dependis de mi por liberigi ?in. - Vi ?uri ! duobla perfidulo ! sed via vivo estas nur longa ?urrompo. Lasu viajn mensogojn kaj viajn fabela?ojn; mi vidis, mi a?dis. ?u estas insultante ?in per parolojn ke vi montras vian respekton al ?i kaj al mi ? - Vi vere estas tro ruza kaj tro subtila, siro Isengrino. Via edzino propravole en?ovis sin tra tiu pordo; ?i ne ankora? eligis ?in, mi konsentas tion, sed mi estis liberigonta ?in kiam vi alvenis. Se mi ne pli rapidis, estis ?ar mi estis, anta? nelonge, vundita ?e la gambo, kaj ke mi ne sukcesis pli diligenti. Mi diris al vi la veron; vi konsenti?os, krom se vi decidis fari kontra? mi senmotivan kverelon. Cetrere, sinjorino estas tie; vi povas pridemanndi ?in, mi tute certas ke, tuj kiam ?i estos liberigita, ?i ne akordigos sian kolerkrion al via. Dio gardu vin, siro Isengrino !" Tio dirita, li ekenigis la kapon en Mopertui^on, fermis la lukon kaj malaperis.

Isengrino ne estis trompita de ?i tiuj belaj vortoj. Li kredis esti sufi?e spertinta tion; la ekskuzoj de la kulpulo estis, li pensis, nova ofendego. Li venas al sia edzino kiun li provas liberigi. Li kaptas ?in per la piedoj ekstere restitaj, li tiras tiagrade ke li vundas ?in kaj el?iras el ?i novajn kriojn. Por plenigi la malagrabla?on, la eksceso de tiom da emocioj ?etis en la interna?oj de la sinjorino ian certan malordon pri kiu la malfeli?a Isengrino travivis la malgajajn efikojn. Dum momento li staris tute flanke, poste kunigante siajn strebojn al tiuj de la kompatinda ploremulino, kaj plej bone ludante per manoj kaj piedoj, ili forigis kelkajn ?tonojn, iomete plilar?igis la vojon, kaj damo Hersento, kun la dorso kaj la genuoj skrapvunditaj, estis eltirita el tiu malbenita kaptilo. Tiam necesis al ?i suferi la ripro?ojn de Isengrino : "Ha ! Abandonita lupino, venena kolubro, fetora serpento ! Kial ne esti sekvanta la saman vojon kiel mi ? Kial ne esti avertanta min ke mi vojeraris ? Renardo devis renkonti vin, vi ne povas nei tion. - Ne, siro, mi ne provos tion. Renardo kapablas por ?iuj krimoj, sed ne dependis de mi puni lin kiel mi volintus tion. Ne parolu pri ?io kion mi a?dis, pri ?io kion mi suferis. La ofendo ne pliboni?os per tio kion vi a? mi povus diri. Sed ?e la kortumo de la re?o Nobla, oni gardas la pledojn kaj la asizojn; oni konas ?iujn kazojn de milito kaj kverelo; estas tie kien ni devas iri, kien ni devas meti nian kolerkrion kaj peti ven?on".

Tiuj paroloj, prononcitaj kun dolore rezignita mieno, estis por Isengrino kiel bonfara balzamo metita sur la vundoj de sia koro. "Fakte, eblas, li diras, ke mi tro akuzis vin; estas la efiko de mia malmulto da pripenso; mi forgesis la kutimojn kaj le?ojn de nia lando. Via konsilo, damo Hersento, revivigas min. Jes, ni iros meti nian kolerkrion al la re?o, kaj malbeno al la malloga nano, se li aperos anta? la kortumo de niaj pajroj!"

FINO DE LA UNUA LIBRO.   

Noto de la eldonisto.

La Proceso de Renardo prezentos alian karakteriza?on ol la aventuroj pri kiuj li devas esti pentofero. Ne plu estas nur sinsekvo da rakontoj kies la unua formo jam estis en la publika kampo, kaj ofte datumis de la plej malproksima antikveco; niaj trubaduroj ?i tie montros pli altan kaj malpli kontestablan elpensa?on. Konservante al la bestoj ilian agnoskitan personecon, ili kapablos taksi la veran mezuron de la socio de sia tempo, a? pli ?uste de ?iuj tempoj; ?ar la institucioj ?an?as formon, ne la homoj kiuj bone-malbone submeti?as al la jugo de tiuj institucioj. Estis dum la 12a jarcento, re?oj, baronoj, bur?oj, kamparanoj a? vila?anoj, klerikoj, rimistoj kaj artistoj; ni havas ?iujn ?i en nia tempo, kaj mi certas ke ?iuj ?i estos ankora? longtempe. Petro de Sankta Klodovaldo, la feli?a genio al kiu ni jam ?uldis la Partoⁿ de la Leono, kaj la Farmobienoⁿ de Bertono la Urbestro, unue enscenigos sub la aspektoj de Nobla la leono, de Renardo kaj de Hersento, de Isengrino, Lombarto la kamelo kaj Bri?maro la cervo, la tutan politikan sistemon de sia tempo, la Re?on, la Kortegon, la Eklezion, la Kavalirojn kaj la Sinjorinojn. Eble oni pli bone konos la verajn formojn de fe?da justico sub la re?ado de Ludoviko la Juna, post esti leginta la Procesoⁿ de Renardo, ol provante akordigi tion kion la modernaj instruistoj provis eduki nin. ?i tiu studo anka? povos kontribui por redukti la anta?ju?ojn kiujn ni kontra?vole gardas kontra? la sendependeco kaj la ju?firmeco de niaj anta?uloj; ?ar la a?toroj de la romano de Renardo ?uldis la ?efan popularecon de siaj rakontoj al la morpentra?oj pri kiuj ?i tiuj rakontoj estis la fidela esprimo.

La homoj de religio, transdonante al la postaj generacioj ?ion kion ili neniam skribis, bone erarigis nin pri la kutimoj de la ordinaraj homoj de sia tempo, kiuj multe agis, sed malmulte skribis. La senfina nombro da piaj libroj kaj acidaj delira?oj komponitaj por la mona?ejoj, hodia? lasas nin supozi ke la mezepoko estis speco de granda mona?ejo en kiu oni apena? faris uzon de la penslibereco, a? oni vivis nur por pensi pri morto. Sed, reale, ?iuj ?i skriba?oj de alta edifado pasis preska? nerimarkitaj de la ordinaraj homoj al kiuj ili ne estis destinitaj, kaj la literatura instruado de la jarcento plivole bazi?is sur kantoj pri amo kaj milito, sur fabeloj de la gaja scio, sur la romanoj de Trojo, de Artuso a? de Renardo, kies la a?toroj, honoritaj kaj festitaj de la re?oj, de la baronoj, la bur?oj kaj e? la klerikoj, sin esprimis per iu libereco pri la homoj kaj pri la a?oj, kiuj ne estis superitaj. La Proceso de Renardo almena? devigos nin konsenti ke tiam oni sufi?e bone konis la ?ustan limon de la rajtoj kaj de la devoj, ke la sindefendo ne mankis al la akuzitoj, ke la obstakloj kontra?metitaj al la arbitraj tendencoj estis sufi?e bone kalkulitaj, ke la ?ajnigo de rigida pieco eskapis ne multe pli ol hodia? el la suspekto de hipokriteco, kaj ke koncerne la guston oni ne konfuzas la veran elokventon kun la vana a? aroganta babilado.

Oni ankora? povas diri pri la Proceso de Renardo ke ?i estas la komedio de teatro kies la ?estokantoj estus tragedio. Petro de Sankta Klodovaldo kiu, la unua, enigis la politikan nocion en tiu speco de rakontoj, sekvis pa?on post pa?o, a? prefere konkreteme, la aran?on, la vivecon, e? la formojn de nia epopeo; kaj tiu ?i observado, kies mi ne pensas ke oni povu kontesti la pravecon, jam sufi?as por senkulpigi la pretendon de la fremduloj al la primitiva elpensa?o de la plej originala parto de la romano. Oni rekonas en Petro kaj en sia da?riganto, la tiamulojn de la poetkantistoj de Gerardo de Rusiljono, O?iero la dano, de Rubusvaloj⁽¹⁾ kaj de Loreno. La kolerkrio eligita de Isengrino, la mesa?oj proprariske plenumitaj fare de Belacento, de Bruno kaj de Tibeta; la asizo kaj la enketo, la pledadojn de la akuzanto kaj la sindefendoj de la akuzito; la ju?ado kaj ju?a batalo, tio ?io jam trovi?as per pli alta tono en la ?estoj de Aspremonto, O?iero, Gerardo kaj Garino. Ne trovi?as ?is la mortverdikto deklarita kontra? Renardo kaj anstata?igita per ?ismorta en?loso en mona?ejo, kiu ne estas sagaca imita?o de ju?oj puntruditaj al Bernarto de Nesilo kaj al lia nevo Fromondino. Finfine la alveno de la sinsekvo de damo Kopeta en la ju?ejo nevole memoras la alvenon de la ?erko de Begono de Belino ?e lia frato Garino de Messo. Siro Nobla, la leono, ja estas Karlo, la re?o kun plumpa barbo, kaj kiam oni memoras pri Bazino de ?enovo, pri Ganelono, pri Mogiso de Egremonto kaj e? iom de Rena?do de Montalbano, oni ne povas kontesti ke Renardo de Petro de Sankta Klodovaldo estas el la sama familio.

Jen multe pri libro tiel malmulte grava : almena? ne estas ?i tie la loko por klarigi tiujn unuajn kritikajn detalojn. Mi nur aldonos unu vorton : mi ?atus havi la tempon por reveni al ?i alian fojon.